Lm. Anmai, CSsR tổng hợp
Hơn một thế kỷ sau khi được ban hành vào ngày 15 tháng 5 năm 1891, thông điệp Rerum Novarum của Đức Giáo hoàng Leo XIII vẫn là một cột mốc quan trọng trong việc định hình các cuộc thảo luận về công lý xã hội, quyền lao động, và vai trò của nhà nước. Được công bố trong bối cảnh cuộc Cách mạng Công nghiệp, văn kiện này không chỉ giải quyết những thách thức của thời đại mà còn đặt nền móng cho Học thuyết Xã hội của Giáo hội Công giáo. Với sự khởi đầu triều đại Giáo hoàng của Đức Leo XIV vào năm 2025, thông điệp này một lần nữa được chú ý, như Đức Hồng y Robert Prevost đã nhấn mạnh khi giải thích lý do chọn danh hiệu “Leo XIV” là để tôn vinh di sản của Đức Leo XIII, người đã tiên phong giải quyết “vấn đề xã hội” trong thời kỳ công nghiệp hóa.
Những nguyên tắc cốt lõi của Rerum Novarum không chỉ mang tính lịch sử mà còn duy trì sự phù hợp đáng kinh ngạc, đặc biệt khi đối mặt với các thách thức đương đại như trí tuệ nhân tạo (AI), di cư toàn cầu, và bất bình đẳng kinh tế. Dưới đây là năm ý tưởng chính từ thông điệp này, giải thích tại sao văn kiện 134 năm tuổi này vẫn là một tài liệu quan trọng và cách nó định hình các cuộc tranh luận xã hội ngày nay.
Rerum Novarum đặt nền tảng cho khái niệm công lý xã hội, dù thuật ngữ này không được sử dụng trực tiếp trong văn kiện. Dựa trên tư tưởng của Thánh Thomas Aquinas, Đức Leo XIII nhấn mạnh rằng công lý là việc trao cho mỗi người những gì thuộc về họ, đảm bảo phẩm giá vốn có của con người. Giáo sư Santiago Casas Rabasa, Phó khoa Thần học tại Đại học Navarra, nhận định: “Tính phù hợp của thông điệp xuất phát từ việc khởi xướng mối quan tâm của Giáo hội đối với các vấn đề xã hội hiện đại và đưa ra Học thuyết Xã hội của Giáo hội theo cách có cấu trúc và học thuật.” Các nguyên tắc của văn kiện, bắt nguồn từ nhân học Kitô giáo, mang tính phổ quát và vượt thời gian.
Trong bối cảnh hiện đại, ý tưởng này đặc biệt quan trọng khi đối mặt với các công nghệ như trí tuệ nhân tạo, vốn có thể làm gia tăng bất bình đẳng hoặc làm suy giảm phẩm giá lao động. Chẳng hạn, AI có tiềm năng thay thế nhiều công việc, đặt ra câu hỏi về việc bảo vệ phẩm giá của người lao động trong một nền kinh tế tự động hóa. Tương tự, vấn đề di cư toàn cầu đòi hỏi một cách tiếp cận dựa trên công lý xã hội, đảm bảo rằng những người di cư được đối xử với sự tôn trọng và có cơ hội tiếp cận các quyền cơ bản.
Một trong những đóng góp quan trọng của Rerum Novarum là việc bảo vệ quyền sở hữu tư nhân như một quyền tự nhiên, đồng thời bác bỏ chủ nghĩa xã hội – được Đức Leo XIII hiểu gần giống với chủ nghĩa cộng sản hiện đại. Văn kiện cũng chỉ trích chủ nghĩa tự do kinh tế cực đoan, vốn ưu tiên lợi nhuận tối đa và giảm thiểu vai trò của nhà nước, dẫn đến việc bóc lột giai cấp lao động.
Nhà thần học Jaime Ballesteros, giáo sư tại Đại học Giáo hội San Dámaso, nhấn mạnh rằng Rerum Novarum công nhận công lý không chỉ là một đức tính cá nhân mà còn đòi hỏi “một trật tự xã hội công bằng, các cấu trúc công bằng và luật pháp công bằng.” Đức Leo XIII bác bỏ cả quan điểm cá nhân chủ nghĩa, vốn bỏ qua mối liên hệ giữa con người và xã hội, lẫn quan điểm tập thể hóa, vốn đặt lợi ích của nhà nước hoặc một giai cấp lên trên cá nhân.
Ngày nay, nguyên tắc này vẫn định hình các cuộc thảo luận về chính sách kinh tế. Ví dụ, trong bối cảnh AI và nền kinh tế số, quyền sở hữu tư nhân mở rộng sang các vấn đề như quyền sở hữu dữ liệu cá nhân. Rerum Novarum nhắc nhở chúng ta rằng quyền sở hữu phải phục vụ lợi ích chung, không chỉ lợi ích của một vài tập đoàn công nghệ lớn. Tương tự, các cuộc tranh luận về di cư thường liên quan đến quyền tiếp cận đất đai và tài nguyên, đòi hỏi sự cân bằng giữa quyền cá nhân và trách nhiệm xã hội.
Để hiểu được tính đột phá của Rerum Novarum, cần đặt văn kiện trong bối cảnh lịch sử. Sau triều đại Giáo hoàng đầy xung đột của Đức Piô IX, vốn chứng kiến sự đối đầu giữa Giáo hội và chủ nghĩa hiện đại, Đức Leo XIII đã mở ra một kỷ nguyên mới của đối thoại. Giáo sư Ballesteros lưu ý: “Đức Leo XIII đã cố gắng thiết lập một cuộc đối thoại với thế giới trí thức, xã hội và chính trị, hòa giải lý trí và đức tin theo tư tưởng của Thánh Thomas Aquinas.”
Rerum Novarum không chỉ giải quyết “vấn đề xã hội” mà còn đánh dấu sự cởi mở của Giáo hội đối với các thể chế chính trị và kinh tế hiện đại. Văn kiện công nhận những khía cạnh tích cực của các thay đổi do Cách mạng Công nghiệp và phong trào Khai sáng mang lại, đồng thời đưa ra các nguyên tắc đạo đức để định hướng chúng.
Trong thế kỷ 21, tinh thần đối thoại này vẫn cần thiết. Các vấn đề như AI đặt ra những câu hỏi đạo đức phức tạp về quyền riêng tư, trách nhiệm, và tác động xã hội. Tương tự, các cuộc khủng hoảng di cư đòi hỏi sự hợp tác giữa các quốc gia và tổ chức tôn giáo để xây dựng các giải pháp nhân văn. Rerum Novarum khuyến khích Giáo hội và xã hội tham gia vào các cuộc thảo luận mở, dựa trên các giá trị chung về phẩm giá và công lý.
Rerum Novarum nhấn mạnh rằng lao động không chỉ là một hàng hóa mà là một hành vi mang phẩm giá con người. Đức Leo XIII khẳng định rằng người lao động phải được đối xử với sự tôn trọng, với mức lương đủ để duy trì cuộc sống gia đình. Nguyên tắc này đã đặt nền móng cho các quyền lao động hiện đại, như lương tối thiểu, giờ làm việc hợp lý, và điều kiện làm việc an toàn.
Trong bối cảnh hiện đại, ý tưởng này đặc biệt phù hợp với những thay đổi do AI và tự động hóa mang lại. Khi nhiều công việc truyền thống bị thay thế, Rerum Novarum kêu gọi các chính sách đảm bảo rằng người lao động không bị giảm giá trị thành các con số trong nền kinh tế. Ngoài ra, đối với những người di cư, thường làm việc trong các ngành nghề lương thấp và điều kiện khắc nghiệt, thông điệp này nhấn mạnh nhu cầu bảo vệ quyền lợi và phẩm giá của họ.
Rerum Novarum không đưa ra các giải pháp kinh tế cụ thể mà tập trung vào việc làm sáng tỏ các nguyên tắc đạo đức. Đức Leo XIII kêu gọi nhà nước đóng vai trò “trọng tài và nhà lập pháp” trong đời sống kinh tế và xã hội, đảm bảo lợi ích chung và bảo vệ những người dễ bị tổn thương nhất. Văn kiện cũng thúc đẩy các nguyên tắc bổ trợ (subsidiarity) và liên đới (solidarity), nhấn mạnh rằng nhà nước không nên can thiệp quá mức nhưng cũng không được bỏ mặc trách nhiệm.
Những ý tưởng này vẫn Age đã chỉ ra rằng Rerum Novarum ủng hộ quyền liên kết của người lao động, hạn chế giờ làm việc, và bảo vệ phụ nữ và trẻ em trong lao động. Các nguyên tắc này đã trở thành nền tảng của các nhà nước xã hội hiện đại, với các chính sách như an sinh xã hội và bảo hiểm y tế.
Trong bối cảnh năm 2025, các nguyên tắc này vẫn định hướng các chính sách liên quan đến AI, chẳng hạn như việc thiết lập các quy định để đảm bảo rằng công nghệ phục vụ lợi ích chung. Về di cư, Rerum Novarum kêu gọi các chính sách nhân đạo, đảm bảo rằng những người di cư được đối xử công bằng và có cơ hội tiếp cận các quyền xã hội cơ bản.
Rerum Novarum không chỉ là một văn kiện lịch sử mà còn là kim chỉ nam cho các cuộc thảo luận xã hội ngày nay. Năm ý tưởng chính của nó – công lý xã hội, quyền sở hữu tư nhân, đối thoại với hiện đại, phẩm giá lao động, và vai trò của nhà nước – vẫn tiếp tục định hình cách chúng ta giải quyết các thách thức như trí tuệ nhân tạo và di cư. Khi triều đại Giáo hoàng của Đức Leo XIV bắt đầu, di sản của Đức Leo XIII nhắc nhở chúng ta rằng các nguyên tắc đạo đức vượt thời gian có thể dẫn dắt nhân loại hướng tới một thế giới công bằng và nhân văn hơn.
Nguồn: thanhlinh.net/vi/